Stary tata, tłusty syn

W wyniku ewolucji mózgu człowiek zdołał wypracować znacznie bardziej wydajne i mniej ryzykowne formy zdobywania pożywienia niż większość innych mięso- i wszystkożernych ssaków lądowych. Nie musimy obecnie, jak nasi dalecy dziadkowie, przechodzić przez długie okresy na granicy głodu i wykorzystywać wszelkie nadające się okazje do nieumiarkowanej konsumpcji „na zapas”. Dzisiaj w świecie cywilizowanym pokarmu dzięki efektwynej produkcji mamy pod dostatkiem, i moglibyśmy spożywać go racjonalnie, w ilościach niezbędnych do sprawnego funkcjonowania. Ale po przodkach został nam głęboko zakorzeniony nawyk obżerania się, zwłaszcza, jeżeli pokarm jest atrakcyjny. Wraz z dobrobytem świat opanowała epidemia otyłości i nadwagi.

rys. Ania Mołdawa

Oba te pojęcia są definiowane wartością BMI (wskaźnika wagi ciała, obliczanego ze wzoru BMI = [masa ciała (kg)]/[wzrost (m)]². Zgodnie z definicją WHO otyłość to BMI powyżej 30.0, a nadwaga — w granicach 25.0 do 29.9. Prawdę mówiąc, wskaźnik ten nie wyczerpuje wszystkich rodzajów otyłości, bowiem otyłość brzuszna, obwód w pasie ponad 102 cm u mężczyzn i ponad 88 cm u kobiet, może wystąpić u osób o BMI poniżej 30¹. Ale BMI nie jest złym wskaźnikiem, a liczy się go łatwo, znając masę ciała i wzrost.

Przyjmuje się, że epidemia otyłości jest wynikiem zwiększonej dostępności smacznego pożywienia oraz zmniejszenia konieczności wysiłku fizycznego^{2, 3}, ale 1 wydaje się, że za otyłość w znacznym stopniu — w 40 — 70% — są odpowiedzialne predyspozycje genetyczne^{4, 5}, chociaż ostatnio znaczenie czynników genetycznych jest podważane⁶.

W kontekście problemu przyczyn otyłości jest rzeczą interesującą, że badania nad populacją młodych mężczyzn w Norwegii wskazują, iż ryzyko otyłości zwiększa się z wiekiem ojca: im ojciec jest starszy w momencie prokreacji, tym szansa na otyłość syna jest większa⁷. Badania te były możliwe ze względu na to, że w Norwegii wciąż istnieje obowiązek służby wojskowej, a oczywiście przy poborze rekruci stając przed komisją lekarską są mierzeni i ważeni.

Badania były imponujące. Objęły chłopców urodzonych w Norwegii w latach 1967 — 1984. Uwzględniano tylko dzieci zdrowe, urodzone o czasie, w wyniku pojedynczej ciąży. Dzieci takich było 389,218. Do poboru stanęło 349,140 młodych mężczyzn, w wieku przeważnie 18 — 19 lat, a dla 346,609 z nich ustalono wiek ojca. Spośród nich 12.7% wykazywało nadwagę, a 3.2% było otyłych. Częstotliwość nadwagi i otyłości wzrastała prawie liniowo z wiekiem ojca, i najwięcej tłuściochów było wśród dzieci spłodzonych przez mężczyzn ponad pięćdziesięcioletnich. Najmniej dzieci otyłych pochodziło od ojców w wieku 25-29 lat, najmniej dzieci z nadwagą — 30-35 lat. Ryzyko otyłości i nadwagi nie wzrasta z wiekiem matki. Wręcz przeciwnie — tendencję do nadwagi wykazują dzieci urodzone przez nastolatki.

Zwiększona podatność na otyłość i nadwagę u dzieci starych ojców nie jest rzeczą zaskakującą, jeżeli zwróci się uwagę, ze podeszły wiek ojca jest związany z większą chorowitością ich potomstwa — częstszym występowaniem zarówno rzadkich chorób jednogenowych, jak i wielu pospolitych schorzeń^{8, 9}. Jedną z przyczyn jest to, że u dzieci starych ojców może występować więcej mutacji. Przeciętne dziecko rodzi się mając w genomie 50 — 100 mutacji¹⁰, ale nowe mutacje punktowe mogą się pojawiać przy każdym podziale komórek linii rozrodczej. U kobiet problem jest niewielki — prawie wszystkie podziały komórek rozrodczych są ukończone jeszcze przed urodzeniem się dziewczynki. U mężczyzn jednak komórki macierzyste spermatogoniów dzielą się kilka razy w roku przez całe życie, aż po andropauzę, i tworzące się przypadkowo punktowe mutacje są kopiowane i nagromadzają się z czasem. Oczywiście przeważająca ich większość zachodzi w milczącym lub niekodującym DNA, tak, że ujawniają się one bardzo rzadko, ale jednak czasem to czynią. Jak twierdził wybitny genetyk, James F. Crow, jeżeli obserwujemy jakiekolwiek zjawisko związane z wiekiem ojca, a niezależne od wieku matki, w grę muszą wchodzić mutacje^8.

Otyłość niewątpliwie może być wynikiem mutacji⁶, chociaż nie jest to jedyna przyczyna. W grę mogą wchodzić zmiany epigenetyczne — modyfikacje w genomie niepowodujące zmiany kodu genetycznego, ale zaburzające możliwość ekspresji genów. Ryzyko występowania błędów epigenetycznych w plemnikach narasta wraz z wiekiem mężczyzny¹¹, a czynniki epigenetyczne są również zaangażowane w otyłości¹². Jeszcze innym czynnikiem warunkującym powstanie otyłości są efekty środowiskowe. Ojcowie w wieku średnim są częściej zainteresowani aktywną zabawą, wspólnymi wycieczkami i uprawianiem sportów, oraz często prowadzą świadomie zdrowy tryb życia, co niewątpliwie zmniejsza ryzyko otyłości u ich dzieci. Ojcowie, którzy zbliżają się do sześćdziesiątki w okresie, kiedy ich pociechy stają się nastolatkami, mogą częściej mieć problemy zdrowotne, skłaniające ich do bardziej sedentarnego trybu życia i ograniczenia wspólnych aktywności fizycznych z dziećmi.

Wygląda więc na to, że jeżeli już panowie decydują się na ojcostwo, nie powinni z tym specjalnie zwlekać.

Piśmiennictwo

1. Grundy SM, Cleeman JI, Daniels SR, Donato KA, Eckel RH, Franklin BA, Gordon DJ, Krauss RM, Savage PJ, Smith SC Jr, Spertus JA, Costa F. Diagnosis and management of the metabolic syndrome. An American Heart Association/National Heart, Lung, and Blood Institute scientific statement. Circulation 2005;112:2735–2752.
2. French SA, Story M, Jeffery RW. Environmental influences on eating and physical activity. Annu Rev Public Health 2001;22:309–335.
3. James WPT. The fundamental drivers of the obesity epidemic. Obes Rev 2008;9(Suppl. 1):6–13.
4. Schousboe K, Willemsen G, Kyvik KO, Mortensen J, Boomsma DI, Cornes BK, Davis CJ, Fagnani C, Hjelmborg J, Kaprio J, de Lange M, Luciano M, Martin NG, Pedersen N, Pietila¨inen KH, Rissanen A, Saarni S, Sörensen TIA, van Baal CM, Harris JR. Sex differences in heritability of BMI: a comparative study of results from twin studies in eight countries. Twin Res 2003;6:409–421.
5. Tambs K, Moum T, Eaves L, Neale M, Midthjell K, Lund-Larsen PG, Naess S, Holmen J. Genetic and environmental contributions to the variance of the body mass index in a Norwegian sample of first- and second-degree relatives. Am J Hum Biol 1991;3:257–267.
6. Walley AJ, Asher JE, Froguel P. The genetic contribution to non-syndromic human obesity. Nat Rev Genet 2009;10:431–442.
7. Eriksen W, Sundet JM, Tambs K. Paternal age at birth and the risk of obesity in young adulthood: A register-based birth cohort study of Norwegian males. Am J Hum Biol 2013; 25:29-34.
8. Crow JF. The origins, patterns and implications of human spontaneous mutation. Nat Rev Genet 2000; 1:40–47.
9. Toriello HV, Meck JM, the Professional Practice and Guidelines Committee. Statement on guidance for genetic counseling in advanced paternal age. Genet Med 2008;10:457–460.
10. Lynch M. Rate, molecular spectrum, and consequences of human mutation. Proc Natl Acad Sci 2010;107:961–968.
11. Oakes CC, Smiraglia DJ, Plass C, Trasler JM, Robaire B. Aging results in hypermethylation of ribosomal DNA in sperm and liver of male rats. Proc Natl Acad Sci 2003;100:1775–1780.
12. Campión J, Milagro FI, Martinez JA. Individuality and epigenetics in obesity. Obes Rev 2009;10:383–392.